Czym jest gospodarka obiegu zamkniętego?

18 września 2023

Gospodarka obiegu zamkniętego to sposób zarządzania zasobami, którego celem jest wielokrotne używanie i odnawianie produktów oraz materiałów, co minimalizuje ilość odpadów. To alternatywa dla tradycyjnego, linearnego modelu:

• produkuj;
• użyj;
• wyrzuć.

Spis treści

• Definicja i charakterystyka
• Historia i rozwój koncepcji gospodarki obiegu zamkniętego
• Zasady gospodarki obiegu zamkniętego
• Korzyści z przejścia do gospodarki obiegu zamkniętego
• Kraje i regiony, które osiągnęły znaczące wyniki
• Gospodarka obiegu zamkniętego w Polsce
• Rola społeczeństwa i edukacja w kontekście gospodarki obiegu zamkniętego
• Dlaczego gospodarka obiegu zamkniętego jest istotna?

Definicja i charakterystyka

Gospodarka obiegu zamkniętego (GOZ) to model produkcji i konsumpcji mający na celu wydłużenie cyklu życia wyrobów i ograniczenie odpadów do minimum. Polega na maksymalnym wykorzystaniu produktów poprzez dzielenie się, ponowne użycie, odnawianie i recykling.

Gospodarka cyrkularna różni się od tradycyjnego podejścia, czyli liniowego cyklu życia przedmiotu, który ogranicza się do trzech faz: produkcja–użytkowanie–wyrzucenie. Ten model działania prowadzi do marnotrawstwa i zaśmiecenia świata, dlatego zastępuje się go systemem ponownego, możliwie długiego używania tych samych zasobów. GOZ akcentuje więc również potrzebę projektowania towarów z myślą o ich późniejszym ponownym wykorzystaniu.

W związku z tym koncepcja gospodarki obiegu zamkniętego wpisuje się w szerszą ideę zrównoważonego rozwoju. Założeniem jest harmonijne połączenie wzrostu gospodarczego, ochrony środowiska i sprawiedliwości społecznej.

Przeczytaj i dowiedz się, jak zaprojektować świat na nowo>>

Różnica między gospodarką obiegu zamkniętego a gospodarką liniową

Gospodarka liniowa polega na modelu produkuj–użyj–wyrzuć, czyli po wykorzystaniu zasobów wyrzuca się je. Produkty i materiały w gospodarce zawsze poruszają się w jednym kierunku: od surowca do odpadu. To podejście powoduje wytwarzanie ogromnej ilości zanieczyszczeń, zwiększanie emisji gazów cieplarnianych i degradację ekosystemu.

Do rozwoju modelu linearnego przyczyniła się między innymi rewolucja przemysłowa. Zwiększone zużycie surowców i energii doprowadziło do masowej produkcji tanich i łatwo dostępnych towarów. Produkty zaczęły coraz szybciej krążyć w obiegu gospodarczym, aby następnie skończyć na składowisku, czego efektem jest kurczenie się zasobów naturalnych i pojawienie się ogromnej ilości odpadów.

Gospodarka cyrkularna natomiast dąży do zamknięcia obiegu surowcowego, wydłużenia cyklu życia produktów, a co się z tym wiąże, ograniczeniem wytwarzania przedmiotów jednorazowych. Główną różnicą jest więc podejście do zarządzania zasobami. W modelu liniowym są one konsumowane i tracone, podczas gdy w modelu obiegu zamkniętego stają się elementem ciągłego procesu.

Historia i rozwój koncepcji gospodarki obiegu zamkniętego

GOZ to obecnie jeden z najważniejszych ogólnoświatowych trendów biznesowych. Koncepcja gospodarki cyrkularnej ma korzenie w ideach ekologii przemysłowej, które rozwijały się od lat 70. XX wieku. Ich założenia opierają się na badaniach przepływu i interakcji materiałów oraz energii w systemach przemysłowych. Wśród nich jest teoria „od kołyski do kołyski” sformułowana w przez Michaela Braungarta i Williama McDonougha. Wypływa ona z koncepcji efektywnego wykorzystania zasobów, zgodnie z założeniem, że końcowy produkt lub odpad powinien być traktowany jako surowiec do wytworzenia kolejnej rzeczy.

Idee projektowania regeneracyjnego Johna T. Lyle’a i biomimiki przedstawionej przez Janine Benyus wywodzą się z obserwacji ekosystemów, w których odpady nie występują, a wszystkie zasoby przyrody wchodzą w kolejny cykl życia. Zainicjowana przez belgijskiego przedsiębiorcę Guntera Pauli idea niebieskiej gospodarki wskazała konkretne innowacje, które mogą wspomóc rozwój GOZ. Wszystkie te teorie stały się podwaliną pod koncepcję gospodarki cyrkularnej, zarówno jej aspektów ekonomicznych, jak i wpływu na środowisko naturalne.

W miarę narastania degradacji środowiska, nadmiernej eksploatacji zasobów i zmian klimatycznych konieczność reagowania na nie stały się silnym impulsem do poszukiwania alternatywnych modeli gospodarczych, w których GOZ jest postrzegana jako najlepsze rozwiązanie dla zrównoważonego rozwoju.

Dowiedz się więcej – przeczytaj: GOZ, czyli cyrkularna gospodarka przyszłości>>

Zasady gospodarki obiegu zamkniętego

Z powodu rosnących wyzwań ekologicznych GOZ prezentuje się jako podstawa systemu gospodarczego przyszłości. Oto zasady gospodarki cyrkularnej mającej zrównoważyć wykorzystanie zasobów naszej planety.

5 × R = refuse, reduce, reuse, recycle, rot

Jedną z fundamentalnych zasad gospodarki cyrkularnej jest idea 5 R zawierająca pięć działań:

• refuse (odmawiaj) – unikanie produktów sprawiających trudność zarówno przy późniejszym ich przetwarzaniu, jak i przy ponownym użyciu;
• reduce (redukcja) – zmniejszenie powstawania odpadów;
• reuse (ponowne wykorzystanie) – wydłużenie cyklu życia wyrobów;
• recycle (recykling) – przekształcanie odpadów w surowce wtórne;
• rot (kompostuj) – kompostowanie i nabywanie produktów ulegających rozkładowi.

Gospodarka obiegu zamkniętego a recykling

Recykling odpadów jest elementem gospodarki obiegu zamkniętego, z tym, że sama koncepcja systemu cyrkularnego jest szersza i obejmuje cały cykl życia produktu: od jego powstania aż po ponowne użycie lub regenerację. Choć oba pojęcia znaczą tyle, co ponowne wykorzystanie zasobów, to istnieją pewne istotne różnice między nimi.

Recykling skupia się na przetwarzaniu i ponownym wykorzystaniu odpadów już istniejących. Odzyskane surowce wracają do obiegu, co pozwala przetworzyć je w kolejne materiały. Jednak niektóre, np. papier, plastik, zużywają się w kolejnych cyklach recyklingu i niemożliwe jest ich dalsze odzyskiwanie. GOZ koncentruje się natomiast na projektowaniu wyrobów i procesów w taki sposób, aby zasoby były użyte wielokrotnie przez możliwie długo.

Tak więc, recykling i koncepcja gospodarki cyrkularnej współdziałają ze sobą, wpisując się jednocześnie w zasady zrównoważonego rozwoju. Podczas gdy odzysk i recykling zmniejszają ilość odpadów i obciążenie środowiska, gospodarka cyrkularna dąży do stworzenia systemu, w którym odpady stają się zasobami, a wyroby projektuje się z myślą o ich wielokrotnym użyciu. GOZ i recykling odpadów przyczyniają się do lepszego wykorzystania zasobów oraz budowania gospodarki bardziej odpornej na ekologiczne i ekonomiczne wyzwania przyszłości.

Posłuchaj podcastu: Kiedy papier jest papierem i co utrudnia jego recykling?

Rola opakowań w gospodarce obiegu zamkniętego

Opakowania są nieodłącznie związane z procesem produkcyjnym. Wyzwanie stanowią przede wszystkim plastikowe jednorazówki wprowadzane na rynek, które potem stają się odpadem. Co więcej, szacuje się, że ponad jedna trzecia z nich trafia do środowiska naturalnego.

To jedne z powodów, przez które opakowania stały się ważne w modelu obiegu zamkniętego.

Zarządzanie opakowaniami w GOZ polega na kilku strategiach. Na opakowania należy spojrzeć jak na materiał wielokrotnego użycia, czyli tak je projektować, aby były wytrzymałe i uniwersalne, a po długim cyklu życia – łatwe do przetworzenia lub kompostowania. Warto też zastanowić się, jak przemodelować cykl produkcyjny lub model biznesowy, aby zmniejszyć użycie jednorazowych opakowań o bardzo krótkim użytkowaniu lub wyeliminować je całkowicie.

W handlu i przemyśle dąży się do maksymalizacji użyteczności opakowań zbiorczych i transportowych przez redukcję, ponowne wykorzystanie i recykling. Redukcja obejmuje minimalizację ilości używanego materiału bez utraty funkcjonalności opakowania. Ponowne wykorzystanie polega na projektowaniu opakowań, które mogą być wielokrotnie używane w ich pierwotnym celu. Recykling natomiast to przetwarzanie zużytych opakowań na nowe produkty.

Posłuchaj podcastu: Ekologiczne opakowania, czyli jakie?>>

Korzyści z przejścia do gospodarki obiegu zamkniętego

Przejście do gospodarki obiegu zamkniętego przynosi wiele korzyści. Pierwszym i najbardziej oczywistym beneficjentem jest środowisko. Gospodarka obiegu zamkniętego przez redukcję, ponowne wykorzystanie i recykling zasobów zmniejsza wytwarzanie odpadów, emisję gazów cieplarnianych i szkodliwych substancji do środowiska. Lepsze wykorzystanie energii wiąże się z mniejszym obciążeniem ekosystemów i przyczynia się do ochrony bioróżnorodności.

Przejście na model obiegu zamkniętego zwiększa efektywność wykorzystania zasobów naturalnych i zmniejsza zależność od surowców. W GOZ zasoby są cenne i ograniczone, a sposób ich użycia jest optymalizowany. Stają się materiałem cyrkularnym, zarządzanym w sposób zrównoważony i efektywny. Jest to szczególnie ważne w sytuacji nadmiernej eksploatacji i kurczenia się zasobów naturalnych.

Kolejną korzyścią jest pozytywny wpływ na gospodarkę i rynek pracy. Gospodarka obiegu zamkniętego otwiera nowe możliwości dla innowacji, tworzenia nowych produktów i usług, a także kreowania zrównoważonych miejsc pracy. Dodatkowo, długoterminowa stałość dostaw surowców wynikająca z efektywnego zarządzania nimi, zwiększa bezpieczeństwo surowcowe krajów i przedsiębiorców.

Posłuchaj podcastu o rozszerzonej odpowiedzialności producenta>>

Kraje i regiony, które osiągnęły znaczące wyniki

Wiele państw, także Polska, stara się wypracować i wdrożyć koncepcję obiegu zamkniętego. Polityka Unii Europejskiej zmierza do stopniowego zwiększania udziału gospodarki cyrkularnej w przepływie materiałów.

Według Eurostatu w 2020 roku prawie 13% zasobów materiałowych używanych w UE pochodziło z odpadów poddanych recyklingowi. W raportach z poprzednich lat widać trend wzrostowy w wykorzystaniu materiałów w obiegu zamkniętym.

Według tego wskaźnika szacuje się udział zasobów materiałowych pochodzących z przetworzonych odpadów, co realnie pozwala na zmniejszenie wydobycia surowców pierwotnych. Wartość ta jest częścią unijnych ram monitorowania gospodarki obiegu zamkniętego.

Widać wyraźne różnice w poziomie gospodarki cyrkularnej w krajach unijnych. W 2020 roku najwyższy wskaźnik obiegu zamkniętego był w Holandii (31%), kolejne miejsca zajmują: Belgia (23%) oraz Francja (22%). Najgorzej z GOZ poradziła sobie Rumunia (1%), a także Irlandia i Portugalia (ok. 2%). Polska plasuje się mniej więcej w połowie zestawienia – około 10%; wypada nieco poniżej średniej unijnej.

Wdrożenie modelu gospodarki cyrkularnej to duże wyzwanie. Wymaga przekształcenia tradycyjnych modeli biznesowych, co często wiąże się z dużymi nakładami finansowymi. Przedsiębiorcy napotykają trudności przez konieczność dostosowania się do globalnych łańcuchów dostaw i konieczność współpracy z partnerami handlowymi, którzy mogą nie podzielać tej samej wizji zrównoważonej gospodarki.

Mimo tych wyzwań, sukcesy czempionów GOZ, są dowodem na to, że przejście do gospodarki obiegu zamkniętego jest nie tylko możliwe, ale przynosi korzyści zarówno ekologiczne jak i ekonomiczne.

Rola społeczeństwa i edukacja w kontekście gospodarki obiegu zamkniętego

Poważnym wyzwaniem w promocji GOZ jest również, wciąż niska świadomość ekologiczna społeczeństwa. Od wielu lat wskazuje się, że edukacja jest podstawą kształtowania postaw proekologicznych oraz upowszechniania działań zgodnych z zasadami gospodarki obiegu zamkniętego. Zrozumienie przez społeczeństwo mechanizmów i korzyści płynących z GOZ jest niezbędne do efektywnego wdrożenia jej zasad. Od aktywnej postawy obywateli, ich wyborów konsumenckich oraz gotowości do adaptacji nowych rozwiązań także zależy sukces przejścia do bardziej zrównoważonego modelu gospodarczego.

Dlaczego gospodarka obiegu zamkniętego jest istotna?

Obecnie, wiele wskazuje, że od wdrożenia gospodarki obiegu zamkniętego zależy przyszłość rozwoju społeczno-gospodarczego ludzkości. W skali globalnej z powodu rosnącego zużycia zasobów oraz przyspieszenia degradacji środowiska model GOZ jest sposobem na rozwiązanie wielu palących problemów. Pozwala on przeciwdziałać zmianom klimatycznym, ograniczać ilość wytwarzanych odpadów, zwiększać efektywność wykorzystania zasobów.

Natura ma swoje granice, a surowce kiedyś się skończą. Dlatego tak ważne dla zrównoważonej przyszłości jest opracowanie systemu wydajnego i używającego zasobów cyrkularnych. Redukcja, regeneracja i redystrybucja – to idea gospodarki cyrkularnej, zarówno w kontekście jednostek i społeczeństw, jak i całej planety. Są one kluczem do tworzenia systemu wspomagającego rozwój gospodarczy w harmonii ze środowiskiem.