Spalarnie odpadów – źródło energii i domknięcie GOZu czy ekologiczne samobójstwo? Co mówią fakty i liczby?

9 kwietnia 2025

Jeśli nie recykling, to co? Miejsce spalarni w hierarchii sposobów postępowania z odpadami

Segregacja odpadów i recykling to tematy, które w edukacji ekologicznej odmieniliśmy już chyba przez wszystkie przypadki – obecnie nawet przedszkolaki potrafią sortować śmieci do odpowiednich koszy, a obecność symbolu recyklingu albo napisu „100% recycled plastic” ostatecznie przekonuje wielu konsumentów do wyboru tego a nie innego produktu. Doskonale wiemy też, co powstaje z recyklingu i jak duże znaczenie ma ponowne wykorzystywanie odzyskanych materiałów. Co jednak z materiałami, których wykorzystać już nie można?

Odpowiedzi na to pytanie udziela ustawowa hierarchia sposobów postępowania z odpadami. Jeśli odpad nie nadaje się do recyklingu, należy go skierować do innych procesów odzysku albo do unieszkodliwienia.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że odebrane z gospodarstw domowych odpady zmieszane nadają się do recyklingu tylko w niewielkim stopniu. Eksperci wskazują, że z całego czarnego pojemnika można wydzielić zaledwie kilka procent surowców, które zostaną ponownie wykorzystane. Pozostałe odpady przekazuje się do innych niż recykling procesów odzysku. Są to m.in. procesy R1 i D10, którym przyjrzymy się w tym artykule.

• Proces odzysku R1 to wykorzystanie odpadów głównie jako paliwa lub innego środka do wytwarzania energii.
• Proces unieszkodliwiania D10 to spalanie odpadów w celu zmniejszenia ich objętości oraz pozbawienia ich właściwości niebezpiecznych.

Oba te procesy odbywają się w spalarniach odpadów, tzw. ITPOKach (instalacjach termicznego przekształcania odpadów komunalnych), które niekiedy owiane są bardzo złą sławą. Czy słusznie?

Spalarnia odpadów, czyli… elektrociepłownia. Jak działa spalarnia śmieci?

Spalarnie odpadów to duże zakłady przemysłowe zajmujące się termicznym przekształcaniem odpadów. Można powiedzieć, że są to elektrociepłownie, w których zamiast paliw kopalnych (np. węgla brunatnego, kamiennego) wykorzystuje się paliwo alternatywne – nienadające się do recyklingu odpady. Spalanie odpadów odbywa się w bardzo wysokich temperaturach, sięgających nawet 1100 st. C. W wyniku tego procesu wytwarzane są nie tylko popiół, żużel i gazy, ale też energia elektryczna oraz cieplna. Dzięki temu spalarnie są elementami zarówno systemu gospodarowania odpadami, jak i systemu zaopatrzenia w energię i ciepło.

Większość polskich spalarni odpadów działa na podobnej zasadzie. Przewożone do instalacji odpady są rozładowywane do szczelnego bunkra, gdzie są mieszane, a następnie przekazywane na ruszt komory spalania, która stanowi serce każdej spalarni. Dalszy proces spalania odpadów przebiega w kilku etapach i w coraz wyższej temperaturze.

1. Najpierw odpady są ogrzewane w temperaturze pow. 100 st. C., co ma na celu odparowanie z nich wilgoci.
2. Następnie zostają pozbawione składników lotnych i resztek wilgoci, czyli odgazowane. Odbywa się to w temperaturze pow. 250 st. C.
3. W trzecim etapie odpady na ruszcie ulegają całkowitemu spaleniu.
4. Stałe odpady spalone, czas na odpady lotne. W górnej strefie komory spalania następuje zgazowanie, czyli utlenianie produktów lotnych tlenem cząsteczkowym zachodzące w temperaturze ok. 1000 st. C.
5. Niespalone pozostałości CO (tlenku węgla) i tlenków azotu trafiają do strefy dopalania, gdzie są mieszane z powietrzem wtórnym i ostatecznie spalane. Etap ten trwa minimum 2 sekundy i odbywa się w temperaturze 850 st. C.

Wytworzone w wyniku spalania gazy (spaliny) przechodzą następnie przez złożony, wieloetapowy proces oczyszczania, po którym mogą być bezpiecznie wyemitowane do atmosfery.

Co odzyskujemy ze spalanych odpadów? Korzyści z przekształcania termicznego

Integralnym elementem każdej instalacji do termicznego przekształcania odpadów jest system odzysku energii, dzięki któremu spalarnia może wytwarzać:

• ciepło, które trafia do miejskich sieci ciepłowniczych i jest wykorzystywane do ogrzewania mieszkań oraz do podgrzewania wody,
• energię elektryczną, której część jest zużywana na potrzeby funkcjonowania spalarni, a nadwyżki odprowadzane są do sieci elektroenergetycznej.

Większość procesów spalania odpadów w Polsce przebiega z odzyskiem energii – w 2023 r. 20% (2,7 mln ton) wszystkich odpadów komunalnych poddano przekształceniu termicznemu z odzyskiem energii, a jedynie 1% (0,1 mln ton) spalono bez odzysku energii.

Jak działa odzysk energii w spalarni odpadów? Wytwarzane w komorze spalania spaliny są kierowane do specjalnego kotła i wykorzystywane do podgrzania przepływającej przez niego wody. W ten sposób powstaje para wodna o wysokiej temperaturze i ciśnieniu (w krakowskiej Ekospalarni jest to odpowiednio 415 st. C. i 40 barów), która kierowana jest do turbiny napędzającej generator energii elektrycznej. W ten sposób powstaje prąd, ale nie tylko. Nadmiar pary z turbiny (tzw. para upustowa) przekazuje się do miejskiej sieci ciepłowniczej, gdzie jest on wykorzystywany do ogrzania mieszkań oraz podgrzania wody użytkowej dla gospodarstw domowych. W okresie zwiększonego zapotrzebowania na ciepło (jesień-wiosna) turbina może wytwarzać zarówno energię elektryczną, jak i cieplną.

Odpady są wysokokalorycznym paliwem – wartość opałowa zmieszanych odpadów komunalnych wynosi 7-12 MJ/kg (dla porównania: wartość opałowa węgla brunatnego to 8-12 MJ/kg[i]). W 2022 r. z każdego kilograma spalanych odpadów komunalnych odzyskiwano średnio 5,7 KJ energii (najwięcej, bo średnio 9,7 KJ/kg odzyskano w MZGOK w Koninie[ii]).

Oczywiście, sama spalarnia odpadów nie zastąpi systemu energetycznego i ciepłowniczego miasta. Jest jednak jego ważnym uzupełnieniem – ITPOK w Olsztynie dostarcza ciepło dla ok. 35% mieszkańców miasta[iii], a krakowska Ekospalarnia zaspokaja ok. 10% ciepłowniczego zapotrzebowania Krakowa. Gdański Port Czystej Energii ma natomiast pokryć potrzeby energetyczne aż 54 tys. gospodarstw domowych, dostarczyć ciepło 19 tys. domostw (zimą) i ciepłą wodę 70 tys. mieszkań i domów (latem)[iv].

Przekształcone termicznie śmieci nie zamieniają się wyłącznie w energię cieplną. W każdej spalarni odpadów wytwarzane są inne odpady, tzw. uboczne produkty spalania (UPS), do których zaliczamy głównie:

• żużle,
• popioły,
• pyły i stałe pozostałości z oczyszczania spalin.

W zależności od instalacji i wsadu, masa UPS wynosi od 12 do 25% pierwotnej masy odpadów przekazanych do instalacji.

Żużel i popioły z paleniska nie są odpadami niebezpiecznymi – po odpowiedniej obróbce, sortowaniu i uzyskaniu aprobaty technicznej mogą zostać wykorzystane w budownictwie niemieszkalnym oraz drogowym albo w celach rekultywacji terenów po wyrobiskach. Pyły kotłowe i popioły lotne mają natomiast właściwości niebezpieczne. Z tego względu, po uprzednim unieszkodliwieniu, kieruje się je na składowisko odpadów. Więcej o zagospodarowaniu odpadów ze spalarni oraz o faktach i mitach termicznego przekształcania odpadów dowiesz się z naszego podcastu: Dezinformacja kontra fakty: co naprawdę wiemy o spalarniach odpadów?

Odpady spalane są nie tylko w spalarniach, ale też w cementowniach. Najnowocześniejsze z nich są instalacjami bezodpadowymi – popioły i żużle wykorzystują jako składnik mieszanki do produkcji klinkieru, a wytwarzane ciepło przekształcają na energię elektryczną niezbędną do zasilania zakładu. Co ważne, w 2022 r. cementownie zagospodarowały wyłącznie odpady inne niż komunalne.

Jakie odpady trafiają do spalarni?

Do spalarni odpadów kierowane są wyłącznie odpady, które nie nadają się do recyklingu (w tym do kompostowania):

• zmieszane odpady komunalne, czyli tzw. czarny pojemnik,
• odpady z procesu sortowania, tzw. frakcja podsitowa, czyli elementy mniejsze niż 8 cm, które są nieprzydatne do recyklingu.

Te ostatnie są tzw. frakcją wysokokaloryczną i palną, która, zgodnie z przepisami, nie może być składowana na składowisku odpadów. Wszystkie odpady, których ciepło spalania przekracza 6 MJ/kg muszą więc być kierowane do spalarni[v].

Przekształceniu termicznemu albo unieszkodliwieniu w spalarni poddaje się również niektóre odpady inne niż komunalne:

• odpady medyczne, w tym leki,
• odpady niebezpieczne,
• pozostałości z procesu kompostowania,
• osady z oczyszczalni ścieków,
• odpady z procesu recyklingu.

Ile odpadów trafia do spalarni?

W 2022 r. polskie ITPOKi przyjęły ok. 1240 tys. ton odpadów komunalnych, co stanowi 9,4% ogółu odpadów odebranych z gospodarstw domowych.

• 1095 tys. ton odpadów komunalnych przekształcono termicznie w spalarniach odpadów komunalnych.
• 145 tys. ton odpadów komunalnych spalono natomiast we współspalarniach, czyli w spalarniach zlokalizowanych przy innych zakładach przemysłowych (np. przy elektrociepłowniach, cementowniach).

W poprzednich akapitach wspomnieliśmy, że do spalarni przekazano 20% odpadów komunalnych – skąd ta różnica? Ponad połowa wszystkich wytworzonych w Polsce odpadów trafiła do spalarni za granicą.

Spalarnie odpadów w Polsce i w Europie

Obecnie w Polsce funkcjonuje 8 spalarni odpadów komunalnych (w Warszawie, Białymstoku, Rzeszowie, Krakowie, Koninie, Poznaniu, Bydgoszczy i Szczecinie) i 7 współspalarni. Do końca roku 2025 liczba działających spalarni ma wzrosnąć do 10 – w styczniu 2025 r. otwarto ITPOK w Olsztynie, a pod koniec I kwartału 2025 r. ma zostać oddano do użytku Port Czystej Energii w Gdańsku, będący najnowocześniejszą spalarnią odpadów w Polsce. Obecnie (marzec 2025 r.) trwa też rozruch zmodernizowanej i rozbudowanej spalarni ZUSOK w Warszawie, która już niedługo zwiększy moce przerobowe z 60 tys. ton do ponad 300 tys. ton rocznie[vi]. W drodze są również kolejne inwestycje.

Łączne moce przerobowe polskich spalarni odpadów komunalnych to 1 435 tys. ton[vii]. Zgodnie z Krajowym planem gospodarki odpadami 2028, do 2034 r. niezbędne moce przerobowe powinny wzrosnąć do aż 4 200 tys. ton, czyli o niebagatelne 2765 tys. ton[viii].

Jak liczba polskich spalarni wygląda na tle reszty Europy? Patrząc na wschód, dość imponująco. Ukraina, Rosja i Białoruś w ogóle nie mają spalarni odpadów. Południowi sąsiedzi mają ich 2 (Słowacja) i 4 (Czechy). W porównaniu do państw zachodnich wypadamy jednak blado – Niemcy mają na swoim terytorium aż 98 spalarni, Francuzi 126, Szwajcarzy 30, Włosi 39, a Brytyjczycy 40[ix]. Łącznie w całej Europie działa ponad 500 spalarni odpadów.

Plusy i minusy spalarni śmieci. Co zyskujemy, a co tracimy na spalaniu odpadów?

Analizując dane z zachodu Europy oraz rządowe plany znaczącego zwiększenia mocy przerobowych spalarni można odnieść wrażenie, że budowa kolejnych ITPOKów jest absolutną koniecznością, a nie tylko jedną z opcji. Przyjrzymy się więc korzyściom, jakie daje posiadanie spalarni odpadów.

• Energia z paliwa alternatywnego

Jak już wspominaliśmy, większość procesów spalania odpadów odbywa się z odzyskiem energii. „Produktem” końcowym jest więc ciepło systemowe (do ogrzania mieszkań i podgrzewania wody) oraz energia elektryczna. Co więcej, energia ta powstaje z paliwa, które jest wytwarzane lokalnie. Odpada więc kosztowna logistyka i związane z nią emisje. Zmniejsza się też zapotrzebowanie na paliwa kopalne.

• Niższe opłaty za gospodarowanie odpadami komunalnymi

Zminimalizowana logistyka odpadów przekłada się na redukcję kosztów ich zagospodarowania ponoszonych przez przedsiębiorstwa komunalne. Niższe koszty mają natomiast odzwierciedlenie w niższych opłatach za odbiór odpadów albo przynajmniej w zahamowaniu tempa podwyżek, które mają miejsce niemal każdego roku.

• Ograniczenie składowania odpadów

Termiczne przekształcanie pozwala znacząco zredukować masę i objętość odpadów. Oznacza to, że zamiast 1000 kg odpadów na składowisko trafi ich jedynie 250 kg, 120 kg, albo… nic. Pozostałości z procesu spalania można bowiem wykorzystać np. do budowy nasypów kolejowych albo dróg. Tym bardziej, że, wedle ostrożnych szacunków, miejsca na składowiskach wystarczy nam zaledwie na 17-20 lat. Szerzej o składowiskach odpadów i innych danych dotyczących gospodarki odpadami posłuchasz w naszym podcaście: Gospodarka odpadami – co nam mówią liczby?

Dodajmy też, że już od tego roku gminy mają obowiązek składować nie więcej niż 30% (wagowo) odpadów komunalnych. Od 2030 r. będzie to 20%, a od 2035 r. – 10%. W tym przypadku redukcja masy odpadów, jaką daje ich spalanie, będzie (niemal dosłownie) na wagę złota.

• Wykorzystanie zasobów do maksimum

Odpady są zasobami – jeśli tylko można je wykorzystać, to warto to zrobić. Najcenniejszym, co można odzyskać z nienadających się do recyklingu odpadów jest energia. Przekształcenie odpadów w energię pozwala zredukować ilość spalanych paliw kopalnych, a uzyskane w tym procesie żużel i pyły z powodzeniem zastępują niektóre kruszywa, minimalizując pozyskiwanie surowców z natury.

A jakie są minusy spalarni odpadów? Na pewno należą do nich koszty inwestycji. Krótko mówiąc – nowoczesne, zaawansowane spalarnie są bardzo drogie w budowie. Gdański Port Czystej Energii kosztował niemal 760 mln zł[x], a koszt rozbudowy warszawskiej spalarni dawno już przekroczył 2 mld zł[xi]. Część środków zwykle pochodzi z unijnych dofinansowań, ale nawet po ich odliczeniu tak wysokie kwoty nadal robią wrażenie. Warto jednak zaznaczyć, że inwestycja w spalarnię dość szybko się zwraca, tym bardziej, że szacowany czas eksploatacji takiej instalacji wynosi ok. 30 lat.

Funkcjonowanie spalarni wiąże się też ze zwiększonym ruchem kołowym – do warszawskiej spalarni każdego dnia przyjeżdża ok. 250 śmieciarek, co może być uciążliwe dla okolicznych mieszkańców. Z tych względów instalacje zwykle zlokalizowane są z dala od zabudowań, choć nie we wszystkich przypadkach jest to możliwe.

Czy spalarnie śmieci są niebezpieczne dla środowiska i ludzi?

Spalarnie odpadów często postrzegane są jako instalacje, które zatruwają środowisko, niekorzystnie oddziałują na zdrowie ludzi i uprzykrzają życie mieszkańcom pobliskich budynków. Ile jest w tym prawdy? Na szczęście dla naszej gospodarki odpadowej, niewiele.

Przede wszystkim, ustanowione przepisami normy emisji dla spalarni odpadów są niezwykle restrykcyjne, znacznie bardziej niż normy dla instalacji spalających węgiel albo biomasę. Dzięki temu spalarnie odpadów są bezpieczne zarówno dla ludzi, jak i dla środowiska. Każda z nich ma rozbudowany system ograniczania ilości spalin oraz ich filtracji. System ten składa się z kilku kluczowych elementów:

• rozwiązań konstrukcyjnych (np. specjalnej budowy rusztów, komory paleniskowej), które obniżają ilość zanieczyszczeń i zapewniają możliwie najkorzystniejszy skład spalin,
• systemu redukcji tlenków azotu (zwykle odbywa się to poprzez wtrysk mocznika do spalin),
• absorbera, w którym znajduje się mleczko wapienne pozwalające zneutralizować związki chloru, siarki i fluoru,
• węgla aktywnego, który usuwa ze spalin dioksyny, furany i pary rtęci,
• filtra workowego, który zatrzymuje cząstki stałe pochodzące z popiołów lotnych.

Co więcej, skład spalin opuszczających instalację jest stale monitorowany, a dostęp do danych i pomiarów mają nie tylko pracownicy zakładu, ale też uprawnione instytucje państwa (co ułatwia kontrole), a nawet… my sami. Dane dot. emisji można śledzić w czasie rzeczywistym m.in. na stronach Ekospalarni w Krakowie, ITPOK w Poznaniu albo ZTPOK w Bydgoszczy.

Dzięki tak zaawansowanej filtracji i kontroli, powietrze opuszczające spalarnię jest czyste i bezpieczne. W okolicy instalacji nie unosi się też przykry zapach – przewożone do spalarni odpady są magazynowane w bunkrze, w którym utrzymuje się podciśnienie zapobiegające wydostawaniu się uciążliwych woni na zewnątrz.

Spalarnie odpadów są uznawane za najbardziej dojrzałe i proekologiczne instalacje przetwarzania odpadów i niezbędny element gospodarki obiegu zamkniętego. Więcej na temat roli spalarni w GOZ posłuchasz w naszym podcaście Spalarnie i gospodarka cyrkularna. Dysonans czy synergia? 

Dioksyny, furany i inne niebezpieczne substancje ze spalarni – czy jest się czego bać?

Nie. Co ważne, nie poddajemy w wątpliwość szkodliwości tych związków – mają one udowodnione działanie toksyczne, kancerogenne oraz są uznawane za przyczynę wielu groźnych chorób. Mówiąc o dioksynach i furanach w kontekście spalarni odpadów należy wiedzieć, że są one związkami dość nietrwałymi – rozkładają się w temperaturze ok. 700 st. C. Spalanie odpadów w spalarniach odbywa się natomiast znacznie wyższych temperaturach, wynoszących minimalnie 850 st. C., a w rzeczywistości często przekraczających 1000 st. C. W tych warunkach rozkładowi ulegają nie tylko wspomniane 2 związki, ale też benzen i heksachlorobenzen (do ich destrukcji wystarczy 900-950 st. C).

A jeśli jakieś ilości tych związków przetrwają? Znajdujące się w spalinach dioksyny i furany są też usuwane podczas filtracji z wykorzystaniem węgla aktywnego albo w katalizatorze wolframowo-wanadowym.

„Obecnie udział spalarni odpadów w krajowym bilansie emisji dioksyn w najbardziej uprzemysłowionych (i mających największą ilość spalani odpadów) krajach UE nie przekracza 1-2%.”

J. Czerwińska, G. Wielgosiński, Rzeczywista emisja dioksyn i furanów z polskich spalarni odpadów komunalnych, https://yadda.icm.edu.pl/baztech/element/bwmeta1.element.baztech-8760ec6e-9a51-4a0e-a354-8e8188de75ea/c/NE_2_2023_15-20.pdf

Spójrzmy więc na dane zebrane przez Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBIZE). W 2022 r. w Polsce wyemitowano łącznie 282,43 g dioksyn i furanów, z czego tylko 46,6 g (16,5%) pochodziło z odpadów, a jedynie 4,24 g (1,5%) ze spalania i spopielania odpadów. Spalanie paliw spowodowało natomiast emisję aż 221,35 g (78%) tych związków[xii].

Zdaniem prof. Grzegorza Wielgosińskiego, źródłem tego strachu przed emisją dioksyn i furanów ze spalarni odpadów są informacje z lat 90. XX w., kiedy wykorzystywano zupełnie inne technologie niż stosuje się obecnie[xiii]. „Najstarsza” polska spalarnia powstała natomiast w 2001 r., dlatego, podobnie jak inne krajowe instalacje, emituje jedynie śladowe ilości zanieczyszczeń.

Podsumowanie

Nowoczesne spalarnie odpadów, zwane w skrócie ITPOKami, to ekologiczne, bezpieczne i niskoemisyjne instalacje, które są jednym z kluczowych elementów efektywnego, zrównoważonego systemu gospodarowania odpadami. Przez ekspertów określane są nawet jako najbardziej prośrodowiskowe ze wszystkich zakładów przetwarzania odpadów.

Jak wskazują dane, budowa spalarni odpadów przynosi wiele korzyści nie tylko środowisku i przedsiębiorstwom z branży odpadowej, ale też okolicznym mieszkańcom. Zaliczamy do nich m.in. niższe opłaty za odbiór odpadów, większe bezpieczeństwo energetyczne oraz tańsze ciepło do ogrzania mieszkań i wody. Zyski z posiadania takiej instalacji znacznie więc przewyższają ewentualne niedogodności.

Co więcej, wiele z nowych instalacji ma ciekawą form architektoniczną i nie tylko nie szpeci, ale nawet zdobi okolicę. Przywołajmy chociażby przykłady spalarni w Warszawie, Krakowie i Rzeszowie albo słynnej spalarni CopenHill w Kopenhadze, która zagospodarowuje odpady, dostarcza energię i świetnie komponuje się z miejską tkanką, ale też jest obiektem rekreacyjnym. Na dachu budynku utworzono bowiem całoroczny stok narciarski z trasami biegowymi i ścianką wspinaczkową. Czy podobnych multifunkcyjnych obiektów doczekamy się też w Polsce? Czas pokaże!

[i] G. Wielgosiński, O. Namiecińska, Czym różni się spalarnia zmieszanych odpadów komunalnych od spalarni RDF?, https://yadda.icm.edu.pl/baztech/element/bwmeta1.element.baztech-f06d67c7-43e6-42b3-8731-95321285e5a7/c/NE_1_2018_12-15.pdf

[ii] IOŚ-PIB, Termiczne przekształcanie odpadów komunalnych w Polsce w 2022 r., https://ios.edu.pl/wp-content/uploads/2024/05/termiczne-przeksztalcanie-odpadow-komunalnych-2022-v004b.pdf

[iii] Energia drzemiąca w odpadach, https://magazyncieplasystemowego.pl/cieplownictwo/energia-drzemiaca-w-odpadach/

[iv] Port Czystej Energii bliski uruchomienia, https://www.gdansk.pl/wiadomosci/Elektrocieplownia-ktorej-paliwem-sa-smieci-Port-Czystej-Energii-rusza-w-I-kwartale-2025-r,a,277857

[v] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 16 lipca 2015 r. w sprawie dopuszczania odpadów do składowania na składowiskach (Dz.U. 2015 poz. 1277), https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20150001277/O/D20151277.pdf

[vi] Umowa na projekt rozbudowy spalarni na Targówku podpisana, https://um.warszawa.pl/-/umowa-na-projekt-rozbudowy-spalarni-na-targowku-podpisana

[vii] Potężna luka w systemie. Polska potrzebuje nowych spalarni i sortowni odpadów, https://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/potezna-luka-w-systemie-polska-potrzebuje-nowych-spalarni-i-sortowni-odpadow,553014.html

[viii] Uchwała rady Ministrów z dnia 12 czerwca 2023 r. w sprawie Krajowego planu gospodarki odpadami 2028, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WMP20230000702/O/M20230702.pdf

[ix] Dane Ekospalarni Kraków.

[x] R. Pietrzak, Port Czystej Energii bliski uruchomienia, https://www.gdansk.pl/wiadomosci/Elektrocieplownia-ktorej-paliwem-sa-smieci-Port-Czystej-Energii-rusza-w-I-kwartale-2025-r,a,277857

[xi] To największa taka inwestycja w Polsce. Gorące rozruchy już w grudniu, https://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/to-najwieksza-taka-inwestycja-w-polsce-gorace-rozruchy-juz-w-grudniu,584793.html

[xii] Ministerstwo Klimatu i Środowiska, KRAJOWY BILANS EMISJI SO2, NOx, CO, NH3, NMLZO, PYŁÓW, METALI CIĘŻKICH I TZO ZA LATA 1990 – 2022, https://www.kobize.pl/uploads/materialy/materialy_do_pobrania/krajowa_inwentaryzacja_emisji/Bilans_emisji_raport_syntetyczny_2022.pdf

[xiii] D. Strąk, “Trzeba wierzyć autorytetom” – rozmowa z prof. Grzegorzem Wielgosińskim, https://centrumzielonejtransformacji.pl/trzeba-wierzyc-autorytetom/