Czym jest system kaucyjny?

30 października 2023

Spis treści:

• Jak działa system kaucyjny? Co to kaucja zwrotna?
• Jakie korzyści daje kaucja?
• System kaucyjny w Europie – przykłady dobrych praktyk
• Od kiedy w Polsce będzie obowiązywał system kaucyjny?
• System kaucyjny w Polsce – zasady i obowiązki uczestników

Jak działa system kaucyjny? Co to kaucja zwrotna?

Wielu Polaków spotkało się z systemami kaucyjnymi podczas pobytów np. w Niemczech, Szwecji czy na Litwie. Ich znakiem rozpoznawczym są automaty umieszczone w sklepach, do których oddaje się opakowania, aby odebrać zapłaconą kaucję za np. plastikową butelkę. Tego typu urządzenia nazywane są popularnie butelkomatami, choć mogą przyjmować również metalowe puszki, dlatego bardziej precyzyjną nazwą jest maszyna revendingowa czy recyklomat.

Problem nazewnictwa dotyczy również samego systemu kaucyjnego, który tradycyjnie jest związany z opakowaniami zwrotnymi wielokrotnego użytku, natomiast to system depozytowy obejmuje opakowania jednorazowe, jak np. plastikowe butelki. W Polsce ta różnica znaczeniowa się w dużej mierze zatarła i powszechnie używa się pierwszego pojęcia.

System kaucyjny opakowań po napojach niedługo będzie obowiązywał we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Jest to element polityki zrównoważonego rozwoju, którego wdrożenie przyczyni się do osiągnięcia wysokiej skuteczności odzyskiwania surowców wtórnych. Jego istotą jest kaucja zwrotna – określa ona kwotę dodawaną do ceny produktu. Opłatę tę ponosi klient sklepu, który nabył np. butelkę coli. Odzyskuje ją po oddaniu opakowania do odpowiedniego punktu. Może nim być wspomniany już butelkomat, lub klasyczny punkt skupu.

Czytaj więcej na temat zrównoważonego rozwoju >>

Systemy kaucyjne w całej Europie mają wspólne cechy:

• polegają na zbiórce opakowań jedno- i (lub) wielokrotnego użytku oddawanych przez konsumentów do sklepów,
• są finansowane między innymi z niezwróconych kaucji,
• są obowiązkowe dla producentów oraz importerów napojów w opakowaniach,
• wysokość kaucji jest regulowana ustawowo.

W większości krajów są scentralizowane, co oznacza, że na ich terenie działa jeden operator, którym może być państwo (dotyczy to tylko Chorwacji), firma lub organizacja non-profit zrzeszająca producentów oraz importerów napojów w opakowaniach. Taki podmiot zarządza zwróconymi opakowaniami oraz czerpie zyski z dalszego ich przetwarzania. Punktom zbiórki, w tym sklepom, przysługuje opłata operacyjna, czyli wynagrodzenie za organizację zbiórki opakowań.

Drugi typ, zdecentralizowany, obowiązuje jedynie w Niemczech. Zgodnie z jego założeniami:

• każdy sklep jest właścicielem opakowań i to on korzysta na ich sprzedaży,
• finansowanie zapewniają umowy między sklepami a producentami – występują również centra rozliczeniowe,
• dominują zasady rynkowe, więc ryzyko monopolizacji systemu jest niewielkie.

Interesująco przedstawia się sytuacja we Włoszech, gdzie nie wprowadzono systemu depozytowego, a mimo to butelki można oddawać za kaucją. Wszystko dzięki organizacji zrzeszającej producentów – Corepla, która zdecydowała się wprowadzić własny program zbiórki plastikowych butelek, niezależnie od obowiązujących przepisów.

Wszystkie europejskie systemy kaucyjne obejmują opakowania po wodzie oraz napojach gazowanych i niegazowanych, choć zakres potrafi się poszerzać. Poniżej przedstawiamy przykładowe opakowania, które zbierane są w różnych krajach:

• soki i nektary – m.in. Chorwacja, Estonia, Litwa,
• piwo i cydr – m.in. Dania, Finlandia, Niemcy,
• wino – Chorwacja, Finlandia, Islandia, Norwegia,
• mocne alkohole – Finlandia
• mleko i napoje mleczne – Chorwacja , planowana jest zbiórka w Niemczech.

System kaucyjny działa już w kilkunastu krajach unijnych, natomiast w kolejnych jest sukcesywnie wdrażany. Budowie każdego z nich, również polskiego, przyświecają trzy kryteria:

• dostępność – dotyczy odpowiednio dużej liczby punktów zbiórki zużytych opakowań, a także ich bliskości względem miejsc zamieszkania wszystkich konsumentów,
• wygoda – możliwość zwrotu opakowań bez potrzeby okazania paragonu za zakupione produkty, w dowolnym punkcie, bez względu na to, gdzie znajduje się konsument,
• przejrzystość – jasne określenie rodzajów opakowań, które mogą być oddane do recyklingu, oraz ograniczenie wyjątków (na przykład w systemie niemieckim dotyczy to opakowań po nabiale).

Jakie korzyści daje kaucja?

Jak pokazuje doświadczenie wielu innych krajów system, w którym obowiązuje zwrot kaucji za puszki oraz butelki jedno- i wielokrotnego użytku, bardzo dobrze się sprawdza. Jego wprowadzenie pozwala zmienić podejście konsumentów do odpadów – to, co dotychczas uznawaliśmy za śmieć, nabiera konkretnej wartości, staje się surowcem. Dzięki kaucji zużyte opakowania po napojach znacznie chętniej oddajemy do odpowiedniego punktu, niż wyrzucamy bez namysłu.

Dzięki systemowi kaucyjnemu można:

• ograniczyć ilość śmieci – ocenia się, że około 50% odpadów zalegających w środowisku naturalnym to opakowania po napojach,
• zwiększyć poziom recyklingu – nawet ponad 90% opakowań może zostać ponownie przetworzonych,
• rozwinąć gospodarkę odpadami – poprzez automatyzację zbiórki i cyfryzację danych
• zredukować emisję dwutlenku węgla – recykling pozwala zredukować zużycie energii i konieczność pozyskiwania surowców pierwotnych, w tym ropy naftowej.

Sprawdź, jak działa gospodarka o obiegu zamkniętym >>.

System kaucyjny w Europie – przykłady dobrych praktyk

Kaucja zwrotna w przypadku butelek i puszek po napojach obowiązuje między innymi w Finlandii. System działa od 1996 r. i początkowo objął puszki aluminiowe. Od 2008 r. objął również butelki PET, a od 2012 r. także szkło.

Operatorem jest Palpa, czyli prywatne konsorcjum producentów, importerów i sprzedawców. Konsumenci mogą zwracać opakowania w licznych recyklomatach, które mieszczą się w centrach handlowych, sklepach oraz w punktach działających przy hotelach i restauracjach. Statystyczny Fin oddaje rocznie 234 puszki, 89 butelek PET oraz 25 szklanych. Poziom selektywnej zbiórki wynosi 93%.

W Słowacji system kaucyjny funkcjonuje od 2022 r. Jest obowiązkowy dla placówek handlowych o powierzchni 300 m² lub większej. Obejmuje opakowania PET oraz metalowe puszki o pojemności od 0,1 do 3 l, które można zwracać do niemal 2 tys. automatów oraz około 600 punków zbiórki manualnej. Dotychczas uczestnictwo w nim zadeklarowało 77% Słowaków.

Kaucja obowiązuje również:

• na Litwie – system działa od 2016 r.; dotyczy butelek PET (zwrot na poziomie 92%), metalowych puszek (93%) oraz opakowań szklanych (85%),
• w Chorwacji – od 2006 r. można oddać opakowania plastikowe, metalowe i szklane; poziom selektywnej zbiórki to 90%,
• w Niemczech – obowiązuje system zdecentralizowany, który funkcjonuje od 2005 r.; zarządza nim spółka Deutsche Pfandsystem GmbH (DPG); obejmuje opakowania o pojemności od 0,11 do 3 l, które wykonano z plastiku, metalu czy szkła, natomiast w przypadku opakowań wielokrotnego użytku system jest dobrowolny; według danych za 2018 r. konsumenci zwrócili aż 97% butelek PET i 99% metalowych puszek.

System kaucyjny sprawdził się w każdym z europejskich krajów, doprowadził do redukcji zanieczyszczeń i zwiększenia recyklingu odpadów.

Od kiedy w Polsce będzie obowiązywał system kaucyjny?

System kaucyjny w Polsce zacznie działać 1 stycznia 2025 r. To efekt przyjęcia 13 lipca 2023 r. nowelizacji ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi. Opowiedziało się za nią 433 posłów, 31 sierpnia 2023 r. została również podpisana przez prezydenta, a 12 września 2023 przeszła notyfikację Komisji Europejskiej.

Nowe przepisy dostosowują polskie prawo do zapisów dyrektywy 2019/904 potocznie zwanej dyrektywą SUP – Single Use Plastics lub dyrektywą plastikową. Wypełniają przede wszystkim wymogi dotyczące:

• minimalnych poziomów recyklingu (art. 6 dyrektywy) – od 2025 r. butelki na napoje typu PET mają zawierać minimum 25% tworzyw sztucznych pochodzących z recyklingu, natomiast od 2030 r. odsetek ten wzrośnie do 30%,
• selektywnej zbiórki (art. 9) – do 2025 r. ilość zebranych odpadów z produktów jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych ma być równa, pod względem wagi, 77% tych samych wyrobów wprowadzonych do obrotu w danym roku; do 2029 r. odsetek ten ma wzrosnąć do 90%,
• sprawozdawczości (art. 13) – każdego roku państwa członkowskie UE, w tym Polska, muszą składać raporty na temat poziomu selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych, a także zawartości materiałów pochodzących z recyklingu w butelkach na napoje.

W ustawie o gospodarce opakowaniami określono minimalne poziomy selektywnego zbierania opakowań i odpadów opakowaniowych. Sukcesywnie będą wzrastać, docelowo do 90% w 2029 r. i kolejnych latach. Według założeń, w 2025 r. wyniosą 77%, w 2026 r. – 81%, w 2027 r. – 84%, a rok później – 87%.

System kaucyjny w Polsce – zasady i obowiązki uczestników

System kaucyjny w naszym kraju będzie obowiązkowy dla sklepów o powierzchni powyżej 200 m². Będą one:

• pobierać kaucję przy sprzedaży określonych napojów,
• zwracać ją, jeśli konsument przyniesie puste opakowanie,
• organizować selektywną zbiórkę odpadów,
• umieszczać w widocznym miejscu informacje o warunkach i trybie zwrotu pustych opakowań oraz odpadów opakowaniowych.

Pozostałe placówki mogą przystąpić do całego systemu, ale nie będzie ciążył na nich ten obowiązek. W ich przypadku obligatoryjne będzie jedynie pobieranie kaucji, bez zwracania i gromadzenia pustych opakowań.

Od początku 2025 r. kaucja zwrotna będzie obowiązkowa w przypadku:

• jednorazowych butelek na napoje z tworzyw sztucznych o pojemności do 3 l,
• szklanych butelek wielorazowego użytku o pojemności maksymalnie 1,5 l,
• metalowych puszek do 1 l.

Nowelizacja ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi z 13 lipca 2023 r. wyodrębniła uczestników systemu. Poza sklepami należą do nich operatorzy, czyli podmioty reprezentujące. Każdy z nich ma:

• działać w formie spółki akcyjnej, a jego siedziba musi znajdować się na terenie Polski,
• zostać powołany przez przedsiębiorców wprowadzających do obrotu napoje w opakowaniach, ewentualnie związki pracodawców czy izby gospodarcze – tylko oni mogą być jego akcjonariuszami,
• posiadać zezwolenie na prowadzenie systemu kaucyjnego wydane przez ministra właściwego do spraw klimatu,
• wykonywać działalność polegającą wyłącznie na gospodarowaniu opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, a także organizowaniu i prowadzeniu systemu kaucyjnego,
• posiadać kapitał zakładowy na poziomie minimum 5 mln zł, a także gwarancję bankową lub ubezpieczeniową.

W ustawie nie wskazano liczby operatorów. Oznacza to, że w Polsce może działać system kaucyjny z kilkoma odrębnymi podmiotami reprezentacyjnymi. W takim przypadku konieczne będzie zawarcie przez operatorów umów, w których znajdą się warunki rozliczania pobranej i zwróconej kaucji, a także wymiany między sobą opakowań i odpadów opakowaniowych.

Na operatorów nałożono liczne obowiązki. Należą do nich:

• selektywne zbieranie opakowań i odpadów opakowaniowych, aby uzyskać minimalne poziomy – jeśli do tego nie dojdzie, konieczne będzie wniesienie opłaty produktowej. Jej wysokość to maksymalnie 25 złotych za każdy kilogram niezrealizowanej zbiórki. Kara ta ma być dzielona po połowie pomiędzy wprowadzających produkty w opakowaniach i podmiot reprezentujący,
• odbieranie odpadów od podmiotów objętych systemem kaucyjnym, a także ich transport do zakładów przetwarzania,
• rozliczanie kaucji ze sklepami, jak również zapewnienie finansowania jej wypłat dla konsumentów,
• prowadzenie ewidencji w formie papierowej lub elektronicznej dotyczącej liczby, pojemności i masy zebranych odpadów, a także sporządzanie sprawozdań.

Koszty tych działań mają być ponoszone przez wprowadzających do obrotu napoje w opakowaniach, nie zaś operatorów.

Do zadań producentów należeć będzie przede wszystkim zawarcie umowy z jednym z operatorów oraz uzyskanie minimalnych poziomów selektywnego zbierania odpadów. Muszą oni ponadto:

• prowadzić ewidencję liczby, masy i pojemności zgromadzonych odpadów,
• umieszczać na opakowaniach informacje dotyczące uczestnictwa w systemie kaucyjnym oraz wysokości kaucji zwrotnej.

Dotychczas nie ustalono jeszcze wszystkich szczegółów systemu kaucyjnego w Polsce. Niedługo mają zostać wydane dwa rozporządzenia. Pierwsze określi wysokość kaucji za zwracane butelki – wstępne informacje mówią o 50 gr za każde opakowanie. W innych krajach europejskich wysokość kaucji waha się od 0,07 euro w Chorwacji, do 0,25 euro w Niemczech. W ustawie wskazano, że maksymalny poziom to 2 zł, przy czym kaucja zwrotna powinna stanowić zachętę dla konsumentów do zwrotu opakowań i odpadów opakowaniowych i być akceptowalna społecznie. W drugim rozporządzeniu będzie mowa o stawkach opłat produktowych, której wysokość ma zmotywować producentów i importerów do aktywnego uczestnictwa w systemie i odpowiedzialnego zarządzania odpadami.