Czym jest dług ekologiczny?

28 kwietnia 2024

Od czasów ery przemysłowej wzrost światowej konsumpcji nabrał niewyobrażalnych rozmiarów. Z roku na rok produkujemy i zużywamy więcej oraz szybciej. Mieszkańców planety przybywa, globalne PKB rośnie, społeczeństwa krajów rozwijających się aspirują by w niedługim czasie osiągnąć poziom życia zbliżony do mieszkańców bogatszych części świata. Czy proces ten może trwać w nieskończoność, a zasoby Ziemi są niewyczerpywalne? Oczywiście nie.

W odpowiedzi na tę konstatację powstała koncepcja długu ekologicznego. Jej zadaniem jest przedstawienie w obrazowy sposób, że zbyt intensywnie eksploatujemy Ziemię. Dzień Długu Ekologicznego wypada w dniu, kiedy wykorzystamy więcej zasobów naturalnych niż może się odrodzić. Ta kalkulacja jest oparta o wskaźnik, nazywany śladem ekologicznym.

Co to jest dług ekologiczny?

Dług ekologiczny wiąże się z tym, że zużywamy coraz więcej zasobów, jak drewno czy ropa naftowa. W pewnym momencie surowce się wyczerpią i nie będziemy mogli żyć tak, jak obecnie. Dług ekologiczny powstaje nie tylko w wyniku wydobycia zasobów naturalnych, ale również generowania odpadów. Dotyczy stale postępującej:

• eksploatacji zasobów wody i lasów w wyniku działalności przemysłu, leśnictwa albo rybołówstwa,
• degradacji gleb i wód, która jest skutkiem wylesiania oraz intensywnej hodowli zwierząt – duże znaczenie mają też dzikie wysypiska,
• emisji gazów cieplarnianych, do czego przyczynia się spalanie węgla, ropy naftowej i gazu, stosowanie sztucznych nawozów albo transport samochodowy i lotniczy,
• zawłaszczania kolejnych obszarów Ziemi przez człowieka, co negatywnie wpływa na procesy samooczyszczania planety.

Każdy z nas ma swój udział w długu ekologicznym, przy czym jego wysokość zależy w dużej mierze od tego, jak dużo zasobów zużywamy oraz ile szkodliwych substancji za naszym pośrednictwem trafia do środowiska naturalnego. Świat zaciąga dług ekologiczny w nierównomierny sposób. W 2024 r. wypadł 11 lutego w Katarze, 28 kwietnia w Polsce, a w Kirgistanie będzie obchodzony 30 grudnia.

Co to jest ślad ekologiczny?

Ślad ekologiczny to miernik opracowany przez prof. Mathisa Wackernagela, prezesa Global Footprint Network. Ta organizacja non-profit z siedzibą w USA zajmuje się promocją zrównoważonego rozwoju. Realizuje działania na rzecz ograniczenia szkodliwego wpływu człowieka na środowisko naturalne.

Ślad ekologiczny to miernik wpływu człowieka na środowisko. Określa zużycie zasobów biosfery, czyli strefy kuli ziemskiej zamieszkanej przez organizmy żywe w stosunku do możliwości ich odtworzenia przez Ziemię. Ślad ekologiczny odpowiada szacunkowej liczbie hektarów powierzchni lądu i morza potrzebnej do rekompensacji zasobów zużytych na konsumpcję i absorpcję odpadów.

Wskaźnik obejmuje różne zasoby naturalne, na przykład:

• grunty użytkowe, które umożliwiają prowadzenie upraw oraz produkcję żywności,
• akweny wodne dostarczające wody pitnej,
• drewno służące do celów opałowych lub produkcyjnych,
• surowce mineralne i energetyczne (ropa naftowa, gaz ziemny, rudy metali, węgiel kamienny i brunatny) oraz skalne (piasek, żwir, gips).

Tworząc ślad ekologiczny, prof. Mathis Wackernagel wziął pod uwagę zapotrzebowanie ludzkości na zasoby naturalne oraz zdolności środowiska do regeneracji.

Przy obliczaniu wskaźnika istotne są różne czynniki, jak codzienne zużycie:

• wody – każdy z nas może je ograniczyć, myjąc naczynia w zmywarce, kąpiąc się pod prysznicem, a nie w wannie, a także podlewając ogród deszczówką,
• papieru – warto pożyczać, a nie tylko kupować książki, a także obustronnie drukować dokumenty w domu czy w firmie,
• energii – polecamy korzystać z energooszczędnych żarówek, w których znajdują się czujniki ruchu, a także nie pozostawianie urządzeń w trybie uśpienia,
• produktów spożywczych czy opakowań kartonowych – odpady warto segregować, wrzucając je do odpowiednich pojemników, co ułatwi recykling.

 Istotny jest też sposób:

• spędzania wolnego czasu – podróże samochodem, samolotem, rowerem lub komunikacją zbiorową,
• mieszkania – większa liczba osób przebywających na danej przestrzeni jest bardziej korzystna dla środowiska,
• jedzenia – ilość spożywanego mięsa i warzyw, zakup regionalnych produktów, a także żywności, która jest wytwarzana bez udziału nawozów,
• ogrzewania domu – izolacja budynku, rodzaj ogrzewania (kocioł gazowy lub na węgiel i drzewo, pompa ciepła), szczelność przegród, regulacja temperatury na termostatach.

Ślad ekologiczny jest mierzony w gha, czyli globalnych hektarach na osobę. Każdy człowiek ma przypisaną biopojemność, czyli określoną część powierzchni ziemi – w Polsce jest to 2,0 gha, natomiast w Niemczech – 1,6 gha, a w USA – 3,7 gha. Wskaźnik określa, ile dóbr możemy zużyć (skonsumować), aby Ziemia mogła zregenerować swoje zasoby. Jest to szczególnie istotne dla przyszłych pokoleń, które tak jak my, potrzebują gruntów lub surowców do przeżycia.

Ślad ekologiczny zależy od konsumpcji i jest zróżnicowany w poszczególnych państwach. Dane na jego temat publikuje organizacja Global Footprint Network – według szacunków, w 2022 r. w Polsce wyniósł 4,6 gha. Oznacza to, że przeciętny Polak konsumuje ponad dwa razy więcej niż wynosi biopojemność, czyli ilość zasobów dostępnych dla każdego obywatela (2,0 gha).

Dla innych krajów wskaźnik prezentuje się następująco:

• Stany Zjednoczone – 7,5 gha,
• Kanada – 7,4 gha,
• Australia – 5,8 gha,
• Rosja – 5,8 gha,
• Niemcy – 4,5 gha,
• Francja – 4,3 gha,
• Słowacja – 4,2 gha,
• Chiny – 3,6 gha,
• RPA – 3,2 gha,
• Brazylia – 2,6 gha,
• Sudan Południowy – 1,7 gha,
• Niger – 1,4 gha,
• Malawi – 0,7 gha.

Łatwo dostrzec, że największy ślad ekologiczny pozostawiają mieszkańcy krajów rozwiniętych. Z kolei w państwach najbiedniejszych, jak Malawi czy Niger, wskaźnik jest niski. Nie świadczy to jednak o tym, że ich obywatele nie będą zaciągali długu ekologicznego – ze względu na stale rosnącą liczbę ludności i zwiększające się zużycie zasobów w kolejnych latach biopojemność tych państw może się znacząco zmniejszyć. Można wspomnieć tutaj o Boliwii, w której znajdują się złoża bardzo cennych surowców, na przykład litu. Mimo tego, że jest to biedne państwo, funkcjonowanie licznych kopalni negatywnie wpływa na środowisko naturalnego. Efektem jest to, że w Boliwii ślad ekologiczny wynosi 2,8 gha, czyli więcej niż w wielu krajach afrykańskich.

Warto samodzielnie sprawdzić swój ślad ekologiczny, używając kalkulatora śladu ekologicznego dostępnego na stronie https://www.footprintcalculator.org/. Aby z niego skorzystać, wystarczy odpowiedzieć na pytania dotyczące na przykład materiału, z jakiego zbudowano dom bądź mieszkanie, jego powierzchni i liczby domowników, jak również korzystania z alternatywnych źródeł energii. Uzyskany wynik wskaże, czy żyjemy zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, czy powinniśmy w większym stopniu postawić na proekologiczne rozwiązania.

Jak zmniejszyć ślad ekologiczny? Nie trzeba wiele, aby zadbać o środowisko!

Każdy z nas może ograniczyć swój ślad ekologiczny, wystarczą dobre chęci oraz codzienne decyzje. Zadbajmy o to, aby:

• zrezygnować z samochodu na rzecz roweru czy komunikacji miejskiej,
• gasić światło po każdorazowym wychodzeniu z pomieszczeń,
• korzystać z toreb wielokrotnego użytku, a nie „foliówek”,
• stosować energooszczędne żarówki,
• brać prysznice zamiast kąpieli,
• używać zmywarki i nie myć naczyń ręcznie,
• odłączać sprzęty elektroniczne od zasilania, jeśli z nich nie korzystamy – dotyczy to także ładowarek,
• ograniczyć temperaturę w pomieszczeniach – nawet przykręcenie termostatu o 1–2ºC przyniesie korzyści środowisku,
• segregować odpady, umieszczając je w odpowiednich pojemnikach albo odwożąc do PSZOK-ów.

Jeśli chcemy zmniejszyć swój ślad ekologiczny, bierzmy udział w proekologicznych inicjatywach, jak akcje sadzenia drzewek i krzewów oraz sprzątania okolicy. Ponadto stosujmy zasady zrównoważonej konsumpcji – kupujmy tylko tyle, ile potrzebujemy, dzięki czemu nie będziemy marnował jedzenia. Nie wyrzucajmy niepotrzebnych ubrań albo sprzętów elektronicznych, które nadal działają – możemy je sprzedać lub oddać osobom potrzebującym. Razem zadbajmy o to, aby zmniejszyć nasz dług ekologiczny.

Czym jest Dzień Długu Ekologicznego?

Dzień Długu Ekologicznego (DDE) określa moment w danym roku, gdy konsumpcja jest większa od zasobów dostępnych na Ziemi, ponieważ roczna ilość zasobów wykorzystywanych przez ludzkość przekracza możliwości regeneracyjne planety. Ma miejsce, gdy człowiek:

• zanieczyścił taką ilość słodkiej wody, że nie jest ona dostępna w niektórych regionach,
• wyłowił tyle ryb, że do zaspokojenia popytu nie wystarczają ich możliwości rozrodcze.

Światowy Dzień Długu Ekologicznego ustanowiono w 1987 r. – wówczas wypadł 23 października. Od tego czasu zwykle obchodzony jest coraz wcześniej:

• 11 października 1990 r.,
• 4 października1995 r.,
• 23 września 2000 r.,
• 25 sierpnia 2005 r.,
• 7 sierpnia 2010 r.,
• 5 sierpnia 2015 r.,
• 2 sierpnia 2020 r.;
• 29 lipca 2021 r.,
• 28 lipca 2022 r.
• 2 sierpnia 2023 r.

Zdarzało się, że Dzień Długu Ekologicznego wypadał później niż w poprzednim roku. Chodzi między innymi o rok 2020, w którym walka z pandemią COVID-19 związana była z licznymi ograniczeniami, np. przemieszczaniem się. Stanęły wówczas fabryki, doszło do zerwania łańcuchów dostaw, a wiele osób ograniczyło poruszanie się samochodami. Mimo tego jednak moment, w którym wypada Dzień Długu Ekologicznego nie zmienił się znacząco. Dotyczy to również roku 2023, w którym DDE nastąpił 5 dni później niż w 2022. W tym wypadku zadecydowało wprowadzenie poprawionych danych. Natomiast działania ludzi zmierzające do ochrony Ziemi doprowadziły do przesunięcia daty tylko o dzień.

Światowy Dzień Długu Ekologicznego liczy się, dzieląc potencjał zasobów naturalnych Ziemi przez ślad ekologiczny – uzyskany wynik mnoży się przez 365. Działanie polega na zestawieniu tempa wykorzystania zasobów naturalnych z szybkością ich odtwarzania przez planetę. Przy jego wyznaczaniu pod uwagę brane są różne wskaźniki – poza śladem ekologicznym jest to:

• pojemność siedliska określająca, jak liczna populacja może zamieszkać na danym terenie w sposób zrównoważony, a więc bez naruszenia równowagi ekologicznej;
• bagaż ekologiczny – to ogół zasobów użytych do produkcji wyrobów; na przykład w przypadku wołowiny określa się ilość wykorzystanej wody;
• MIPS (ang. Materials Intensity Per Service Unit) pozwala zorientować się, ile materiałów w przeliczeniu na cykl pracy urządzenia użyto w procesach wytwórczych;
• analiza cyklu życia produktów – dostarcza danych na temat wpływu produkcji i użytkowania wyrobów na środowisko naturalne.

Poziom zużycia zasobów naturalnych i konsumpcji jest różny w poszczególnych krajach. Krajowy Dzień Długu Ekologicznego może więc przypaść wcześniej lub później w porównaniu do światowego miernika:

• najgorzej pod tym względem wypada Katar (10 lutego) oraz Luksemburg (14 lutego),
• niewiele lepiej jest w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Zjednoczonych Emiratach Arabskich (3 marca),
• najlepsza sytuacja jest w Indonezji (3 grudnia) i Ekwadorze (6 grudnia) oraz na Jamajce (20 grudnia).

W 2023 r. Polski Dzień Długu Ekologicznego wypadł 2 maja. Dane dla całego świata wskazują, że każdego roku „konsumujemy” prawie dwie planety rocznie, co jest bardzo złą wiadomością.

Po co nam ślad ekologiczny i Dzień Długu Ekologicznego?

Takie wskaźniki są potrzebne, aby uzmysłowić ludziom, że zasoby naturalne są zużywane coraz szybciej, co ma negatywny wpływ na środowisko naturalne. Skutkiem są między innymi:

• susze i powodzie,
• gwałtowne zjawiska pogodowe, jak trąby powietrzne,
• podnoszenie się poziomu mórz i oceanów,
• ograniczenie przestrzeni, na której mogą osiedlać się ludzie, w wyniku ekstremalnych temperatur, braku dostępu do wody oraz zanikania fauny i flory – prowadzi to do masowych migracji, które mogą powodować wojny,
• zaburzenia pór roku i stref klimatycznych – przesuwają się one w stronę biegunów.

Człowiek, podejmując destrukcyjne działania, może sprowadzić katastrofę na samego siebie. Negatywne zmiany postępują coraz szybciej. Przykładem jest ocieplenie klimatu powodujące kurczenie się wiecznej zmarzliny w Arktyce, gdzie znajdują się hydraty metanu. Po ich uwolnieniu może dojść do emisji ogromnej ilości gazów cieplarnianych.

Światowy Dzień Długu Ekologicznego jest okazją, aby podejmować debatę na temat ograniczenia negatywnego wpływu człowieka na środowisko naturalne oraz zainicjować praktyczne działania z tym związane. Trzeba upowszechniać proekologiczne rozwiązania, dotyczące na przykład zeroemisyjnego transportu.

Ważna jest nie tylko promocja napędu elektrycznego, ale również intensywny rozwój infrastruktury rowerowej, który zachęci wielu ludzi do ograniczenia korzystania z aut spalinowych. Warto także wykorzystywać na szeroką skalę odnawialne źródła energii, tworzyć zrównoważone łańcuchy dostaw oraz prowadzić akcje zalesiania.

Mimo tego, że takie działania są prowadzone, to jednak cały czas brakuje intensywnej współpracy na poziomie globalnym. Dotyczy to na przykład norm emisji spalin – w Unii Europejskiej dla dwutlenku węgla wynosi ona 95 g/km, podczas gdy w Chinach 117 g/km, w Japonii 122 g/km, a w Stanach Zjednoczonych aż 125 g/km.

Ślad ekologiczny wykorzystuje się, aby promować rozwiązania sprzyjające środowisku nie tylko w skali makro, a więc globalnej czy krajowej, ale również mikro. Obejmuje to na przykład podróże komunikacją miejską czy ograniczenie spożycia mięsa. Każdy z nas w prosty sposób może przyczynić się do zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza i gleby.